VROUW & OORLOG

...ga dan

als de zalm

tegen de stroom in

met alle razernij van je woede.

Wanhoop niet

het water zal de stenen breken.

(Michele Najlis)

4 MEI-PROJEKT

Groningen mei 1994

PROGRAMMA

1.Het water zal de stenen breken.

Vijf gedichten van Latijnsamerikaanse schrijfsters in een cyclus bijeengebracht op muziek van Caroline Ansink.

2. Wir lebn Ejbik.

Jiddische liederen, afkomstig uit vrouwenkampen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, uitgevoerd door het Yiladi Trio.

3. And Blind she remained.

Nieuwsteksten over de dood van Steve Biko, getoonzet door Tera de Marez Oyens, voor soliste met begeleiding van slagwerk en piano.

4. To a thousand murdered girls;

Teksten die gemaakt zijn in kampen in Griekenland tijdens de Tweede Wereldoorlog, op muziek gezet door Caroline Ansink.

(Op 6 mei zal de volgorde van het programma worden gewijzigd)

DATA OPTREDENS

1 mei Hoogezand; Koepelkerk 20.00 uur

3 mei Leeuwarden; Theater Romein 20.30 uur

4 mei Groningen; De Oosterpoort 21.00 uur

6 mei Groningen; De Oosterpoort 20.15 uur

7 mei Amsterdam; De Meervaart 20.15 uur

Vrouw en Oorlog

Inleiding

Het programma dat dit jaar wordt uitgevoerd door het 4 Mei-Projekt belicht de bijzondere rol van vrouwen in een oorlogssituatie. Zowel in het verzet tegen oorlogsgeweld, als in de positie van slachtoffer van oorlogsgeweld spelen vrouwen een eigen belangrijke rol. Een rol die pas de laatste decennia onder invloed van de vrouwenbeweging opnieuw aandacht heeft gekregen. Het onderwerp vrouw en oorlog is daarnaast door de gebeurtenissen in het vroegere Joegoslavië op een schokkende manier opnieuw actueel geworden.

Verzet

In het verzet tegen de overheerser hebben vrouwen in vele oorlogen een belangrijke rol gespeeld. Vrouwen hebben daadwerkelijk meegevochten in bijvoorbeeld Griekenland en Joegoslavië tijdens de Tweede Wereldoorlog en in de partizanengroepen waren ze gelijkwaardig aan de mannen. 'To a Thousand murdered girls' gaat over deze situatie.

In ons land lag de rol van de vrouwen meer in het verlengde van hun traditionele activiteiten. Ze verborgen wapens en pamfletten in de kleren of in de kinderwagen en maakten zo gebruik van hun 'onschuldige' positie. Ook verzetsacties als het stelen en wegsmokkelen van joodse baby's uit de Hollandse schouwburg in Amsterdam was voornamelijk een vrouwenzaak. Door zich voor te doen als hun vriendin hielpen vrouwen neergeschoten Amerikaanse en Engelse piloten om het land te verlaten. Ook speelden vrouwen een rol in de illegale drukkerijen en bij het verzorgen van gewonde verzetsstrijders. De last van het verbergen en verzorgen van onderduikers kwam vaak op de vrouwen neer. Er ontstond een uitgebreid netwerk voor het vinden van betrouwbare onderduikadressen, voedselbonnen, vervoer, valse papieren, en medische en financiële hulp.

Naarmate de bezettingsmacht harder optrad werd het verzetswerk voor mannen steeds riskanter. De rol van de vrouwen werd daardoor belangrijker. In deze laatste periode waren het verzet en de illegale Communistische Partij bijna geheel afhankelijk van vrouwelijke koeriers. Daadwerkelijk meevechten kwam in Nederland echter niet veel voor. Hannie Schaft was echt één van de uitzonderingen. Bovendien bleven vrouwen, ondanks hun actieve rol in het verzet, in de verzetsorganisatie een ondergeschikte rol spelen. Deze meer sexespecifieke rol van vrouwen in ons land is daarom echter niet minder waardevol. Ook hier hebben vrouwen een actieve rol gespeeld, hun sterke en dappere kanten getoond, onder zeer grote spanning en gevaar geleefd en keuzen gemaakt die (achteraf) de juiste bleken.

Veel vrouwen kwamen via hun rol in het verzet en de hulp bij het onderduiken voor het eerst van hun leven in aanraking met de wereldpolitiek. Voor de meesten van hen betekende dit een ingrijpende verandering van hun visie op de maatschappij.

Ondersteuning en protest

Vrouwen hebben ook minder heldhaftige rollen gehad in oorlogssituaties. Ze kunnen ook 'hun' mannen verdedigen en hen zo ondersteunen. Door hen in de rol van moeder aan te spreken en ze zo een belangrijke maatschappelijke positie voor te spiegelen, hebben de fascistische dictators en nationalistische bewegingen vele vrouwen voor hun zaak gewonnen. Vrouwen waren actief in ondersteunende diensten van leger en staatsmacht. Als berucht voorbeeld noemen we de vrouwelijke kampbewaaksters.

Maar... door hun emotionele ondersteuning hebben vrouwen ook een belangrijke positieve rol gespeeld in het verzet of aan het front.

Vrouwen kunnen ook een onafhankelijke, matigende rol vervullen. In voormalig Joegoslavië hebben vrouwengroepen zich vanaf het begin tot nu toe tegen de oorlog gemanifesteerd. Velen hebben zich onafhankelijk van de etnische grenzen opgesteld. Vrouwen van alle partijen hebben daar in vele acties duidelijk gemaakt dat zij in elk geval deze oorlog niet wilden en hun zonen er niet aan wilden opofferen.

In Nederland hebben al ver voor de Tweede Wereldoorlog vele vrouwen zich sterk gemaakt in het verzet tegen het opkomend fascisme en de dreiging van de oorlog. In arbeiderswijken bestreden vrouwen vaak letterlijk de NSB op straat. Dit verzet stuitte op veel onbegrip en tegenwerking van de regering.

Werkkracht

In beide wereldoorlogen hebben vrouwen de plaatsen van mannen in de fabrieken ingenomen. Vooral in de Sovjetunie en de V.S. zijn honderdduizenden vrouwen ingezet in de oorlogsindustrie om de opengevallen plaatsen van mannen in te nemen. In Duitsland was dit niet het geval; hier waren het vooral dwangarbeiders en Arbeitseinsatz die de produktie overnamen. Het werd duidelijk dat voor vele taken waar eerder alleen mannen voor in aanmerking kwamen, vrouwen uitstekend ingezet konden worden.

In Nederland was de situatie anders. Nederlandse mannen werden in het kader van de Arbeitseinsatz te werk gesteld in de Duitse oorlogsindustrie. De opengevallen plaatsen innemen werd beschouwd als collaboratie. Al ver vóór de Tweede Wereldoorlog werden door de Nederlandse regering werkloze arbeiders te werk gesteld in Duitsland. Door vele vrouwen is hiertegen geprotesteerd. Er werden hulpkomitees opgericht om werkloze gezinnen te ondersteunen en zo de tewerkstelling te voorkomen.

Een aparte vermelding verdienen de verpleegsters. Vele vrouwen hebben zich vrijwillig gemeld voor het verzorgen van de gewonde soldaten. Emotioneel en lichamelijk zwaar werk, vaak in moeilijke omstandigheden. Tijdens de Spaanse Burgeroorlog zijn bijvoorbeeld veel Nederlandse vrouwen vrijwillig naar de fronten getrokken om de verzorging van de gewonden op zich te nemen.

Slachtoffer

In oorlogen, vooral die zonder 'echte' fronten, wordt de burgerbevolking slachtoffer. Vrouwen, kinderen en ouderen zijn kwetsbaar en worden slachtoffer van terreurbombardementen en represailles, ze worden gegijzeld, in concentratiekampen opgesloten, geterroriseerd. De terreur wordt een middel om de bevolking te intimideren en te verjagen. Daarnaast is deze een middel om de strijdende mannen te beïnvloeden. Immers zij zijn gevoelig voor wat er met 'hun' vrouwen, kinderen en verwanten gebeurt.

Verkrachtingen

Overal ter wereld, in elk conflict, bij elke strijd, bij elke dictatuur, lijden vrouwen op een andere manier dan mannen. Toch wordt daar zelden over gesproken. Verkrachting in een oorlogssituatie heeft een heel duidelijke functie, die afwijkt van die van het 'gewone' geweld als martelen, doden, verminken, opsluiten.

Els van Blokland, beleidsmedewerkster bij het Clara Wichmann Instituut in Amsterdam: 'Als je in een groep zoveel mogelijk vrouwen verkracht, ondermijn je de groep in zijn geheel. Je tast niet alleen het diepste wezen van de vrouw aan, maar ook van haar man, familie, kinderen, vrienden. Verkrachting brengt schaamte met zich mee. Als je wordt beschoten, gemarteld of vermoord ben je een slachtoffer en soms zelfs een held. Om verkrachting blijft toch een zweem van 'eigen schuld' zitten en omdat het iets seksueels is, is het vaak onbespreekbaar.'

Susan Brownmiller in het boek 'Tegen haar wil': 'Het lichaam van de verkrachte vrouw wordt in symbolische zin een 'slagveld'. De daad die aan haar wordt voltrokken, is een boodschap van de ene man aan de andere, een overtuigend bewijs voor de overwinning van de één en het verlies van de ander.'

Een oorlog is natuurlijk een chaotische situatie, waarin taboes niet meer gelden en misdaden sneller gepleegd worden omdat het risico dat je ervoor gestraft wordt klein is. Gevaar, angst, adrenaline en anarchie maken samen een buitengewoon giftige cocktail. Mannen die zich in oorlogstijd aan verkrachting bezondigen, zijn doodgewone doorsneefiguren die uitzonderlijk worden door hun opname in de meest exclusieve broederschap, die van de wapenbroeders. Zij krijgen een macht waarvan zij in het burgerleven alleen maar konden dromen. Een oorlog verschaft mannen het volmaakte psychologische milieu waarin zij lucht kunnen geven aan hun minachting voor de vrouw.

Er zijn vele voorbeelden van systematische verkrachtingen tijdens oorlogen: tijdens de Tweede Wereldoorlog werden in Warschau en elders de joodse meisjes van de straat geplukt, naar de arbeidsplaats gestuurd en 's nachts massaal verkracht. In Nanking in 1937 werden naar schatting 20.000 Chinese vrouwen op gruwelijke manieren door de Japanse soldaten verkracht en daarna vermoord. Berucht zijn ook de verhalen over de verkrachtingen door het Russische Rode Leger in de Tweede Wereldoorlog en over het Amerikaanse leger in Vietnam. Minder bekend is de verkrachting van naar schatting 200.000 Bengaalse vrouwen door het Pakistaanse leger in 1971. De Amerikaanse Militaire Hoge Raad veroordeelde vlak na de Tweede Wereldoorlog 971 mannen voor verkrachting, voor Vietnam 86.

Over de omvang van het seksuele geweld in ex-Joegoslavië durft Amnesty International durft geen uitspraak te doen, en ook VN-rapporteur Mazowiecki ziet geen kans om getallen te noemen. Iedereen is bang om gebruikt te worden in de propagandaoorlog die er tussen de strijdende partijen woedt. Heleen Habraken van Amnesty International: 'Onze grootste zorg is dat al die hysterische verhalen uiteindelijk contraproduktief zullen zijn voor de slachtoffers zelf. TV-ploegen, massaal op zoek naar de verkrachte vrouwen, rekken feiten op en lichten ze uit hun verband'. Er is lokale propaganda om nationalistische gevoelens te vergroten en de haat tegen de tegenpartij te versterken. Niet alleen mannen maken zich aan deze propaganda schuldig, maar ook nationalistische vrouwengroepen. Het is zorgelijk hoe deze groepen hun verkrachte slachtoffers misbruiken.

Verkrachting in oorlogstijd begint heel langzaam herkend en erkend te worden wellicht is dat het enige positieve dat de oorlog in ex-Joegoslavië met zich mee brengt. Verkrachte vrouwen uit ex-Joegoslavië. krijgen sinds kort in de hele EEG wel een vluchtelingstatus.

Na afloop

Na afloop van de Tweede Wereldoorlog bleek dat in westerse landen, waar vrouwen toch massaal de plaats van mannen in de produktie en in het gezin hebben overgenomen, veel minder veranderde dan velen hadden verwacht. Een maatschappijvisie waarin gezin en moederschap centraal werden gesteld oefende grote druk uit, en dirigeerde de vrouwen terug in de traditionele rol van moeder en echtgenote thuis. De naoorlogse baby-boom versterkte dit proces nog.

Vrouwen in het verzet werden wel geroemd, maar hun rol werd in veel gevallen toch ook gemarginaliseerd. Verzetsvrouwen werden vaak emotioneel, irrationeel en roekeloos genoemd. Ook hier overheerst de traditionele visie op vrouwen, die overigens ook door sommige vrouwengroepen zelf werd gepropageerd. Opmerkelijk is, dat in Italië na de Tweede Wereldoorlog de invoering van kiesrecht voor vrouwen gebeurde met uitdrukkelijke verwijzing naar hun rol in het verzet.

'We hadden liever gelijke rechten dan standbeelden' (Ned. Vrouwenbeweging 1950).

In communistische landen ondersteunde de heersende ideologie de emancipatie, ook in de oorlogstijd. De vrouw behield na de oorlog haar belangrijke plaats in een aantal maatschappelijke sectoren. De reactionaire visie van de stalinistische regimes zorgde er echter voor dat de vrouw geen hoge functies in politiek en bestuur kon innemen.

In beide samenlevingen was de situatie na de oorlog teleurstellend voor de emancipatie van vrouwen. In de communistische landen trad stagnatie op, in de westerse landen was zelfs sprake van een achteruitgang.

Dat het vooral de maatschappelijke omstandigheden zijn, die de positie van vrouwen bepalen, zien we aan terroristische organisaties zoals de RAF en de IRA. Deze bewegingen staan dermate buiten de maatschappij, dat vrouwen daarin wel een actieve en gelijkwaardige positie naast de mannen kunnen innemen.

Conclusie

Niet de natuur heeft de vrouwen voorbestemd voor de vredesbeweging. De stereotypen van het feminisme zijn wat dat betreft achterhaald.

Wel kijken vrouwen helderder tegen de wapencultuur aan, omdat ze er niet of nauwelijks aan deelnemen.

De plaats die vrouwen in de samenleving innemen, wordt voortdurend opnieuw bepaald. Dat geldt niet minder voor de plaats die vrouwen in een oorlogssituatie en daarna hebben ingenomen.

Vrouwengroepen hebben voor de twee wereldoorlogen massaal tegen de oorlog en voor de vrede gedemonstreerd en ondervonden daarbij helaas veel onbegrip en tegenwerking.

In de tegenwoordige oorlogen, die vaak een etnische component hebben, kunnen vrouwen juist vanwege hun maatschappelijke positie op veel momenten een matigende invloed uitoefenen. Niet alleen hebben zij niets te winnen bij zo'n oorlog, zij zijn door hun maatschappelijke positie vaak in staat tot een onafhankelijker oordeel en een matigende, bemiddelende rol.

In een aantal gevallen zelfs meer dan dat. Vrouwen hebben invloed, alleen al door hun aantal. Zij zouden die moeten aanwenden om tot een vreedzame oplossing te komen. Een voorwaarde daarvoor is dat vrouwen zich van hun belangrijke rol bewust zijn, en in staat zijn invloed uit te oefenen. Een voorwaarde is ook, dat vrouwen zich (kunnen) scholen en ontwikkelen, en zo tot een onafhankelijke positiebepaling kunnen komen.

'Het is werkelijkheid geweest, en het kan voor duizenden weer werkelijkheid worden als de nieuwe nazi's hun zin krijgen, als we toelaten dat de gummiknuppels weer hun werk doen .... om hen in beestenwagens te laden en zonder meer af te maken. Ik heb deze gruwelen zelf beleefd en daarom beweer ik dat er maar één middel is om onszelf en onze kinderen hiertegen te beschermen, en dat is: de krachten tegen de oorlog te versterken, door ons werk, ons geduld, onze moed'.

Sonja Prins: 'Herinneringen aan Trude Benedic; een vrouw in verzet' pp. 56-57

HET WATER ZAL DE STENEN BREKEN

'Het water zal de stenen breken' bestaat uit vijf gedichten uit de gelijknamige bundel waarin Zuidamerikaanse vrouwen zich uiten over de oorlog. Impressies, gevoelens, soms half verwerkt, worden weergegeven. Iedere dichteres heeft een antwoord op haar (onverwerkte) vraag, waarmee zij verder probeert leven, zonder dat ze overigens een pasklare oplossing heeft.

Deze vijf gedichten zijn als een eenheid gecomponeerd, zodanig dat daarin bepaalde fasen van rouw worden doorleefd. Door de directe stijl en indringende toonzetting wordt de luisteraar hierin betrokken. De gedachte dat de gedichten over het leed van 'de anderen' gaan, in dit geval de dichteressen zelf, wordt losgelaten. Het woord is rechtstreeks tot de luisteraar gericht, met de boodschap de moed niet op te geven.

HET WATER ZAL DE STENEN BREKEN

1. JIJ WEET DAT HIJ DOOD IS, Michele Najlis

Je weet dat hij dood is,

je weet waar het graf van onze kameraad is,

die kameraad die niet werd begraven.

Jij weet het

want jouw hart is aarde die hem bedekt

en onze dagen zijn nieuwe bloemen om zijn graf in bloei te zetten.

2. KIJK TERUG, Janina Fernández

Kijk terug naar de jaren die voorbij zijn.

Naar de monden die we inventariseerden.

Naar de stemmen en de lichamen belaagd

waar liefde zich verschool

niet lang geleden.

Zwem naar de diepte van ons leven

roep verre vrienden

met een stem die woorden vernieuwt.

Werk met je rug naar de oorlog

vecht tegen zijn taal, doortrokken

van de stank van zoveel lijken.

Kijk naar de glans in de ogen.

Naar de gladde ronding van de buik.

Naar de ruwe handen die de aarde bewerken

Vrees de tirannen met hun orkanen van angst.

Maar vlucht niet, vlucht nooit

voor de koortsige klauw van de bajonetten.

De geschiedenis staat aan onze kant.

Laten we ons huis bouwen

op een eiland van hoop.

3. WE WAREN MET ZIJN DRIEËN, Claribel Alegría

Het was een winter met sneeuw

het was nacht

vandaag is het een dag van groen

van vogels

van zon

dag van as

en geweeklaag

de wind duwt mij voort

neemt mij mee over de brug

over de gebarsten aarde

door de droge beek

bezaaid met plastic en blikjes

de dood komt tot leven

hier in Deya

de beken

de bruggen

mijn doden loerend

om iedere hoek

de onschuldige spijlen

van een balkon

de schimmige weerschijn

van mijn doden

van verre lachen ze me toe

nemen ze afscheid

verlaten het kerkhof

vormen een muur

mijn huid wordt doorschijnend

ze kloppen op mijn deur

maken gebaren

de brug was van steen

het was nacht

arm in arm liepen we

op de cadans van een lied

als bevroren wolkjes

kwam de adem

uit onze mond

het was een winter met sneeuw

we waren met z'n drieën

vandaag is de aarde droog

hij schittert

Mijn armen hangen langs mijn lichaam

ik ben alleen

mijn doden houden de wacht

geven mij tekens

overvallen mij door de radio

in de krant

de muur van mijn doden

verheft zich

strekt zich uit van Aconcagua

tot Izalco

zij gaan door met hun strijd

geven de weg aan

de brug was van steen

het was nacht

niemand kan zeggen

hoe ze de dood vonden

hun opgejaagde stemmen

vermengen zich

ze zijn in de gevangenis gestorven

gemarteld

mijn doden staan op

ze zijn woedend

de straten zijn leeg

ze geven mij knipogen

ik ben een ontheemd kerkhof

er is geen plaats voor hen.

4. IK ZOEK JE IN DE KRACHT VAN DE TOEKOMST, Gioconda Belli

(gedeeltelijk)

Ik ben alleen, mijn lief,

en jij ik weet niet waar;

je beeld wiegt mij als de wind de maïs

en ik neem je mee in de tijd,

ik loop over de wegen,

ik schater het uit

en wij zijn weer samen,

wij tweeën,

aan het water.

En wij zijn weer samen,

wij tweeën,

in de heuvels,

onder de nachtelijke sterrenhemel.

5. WANNEER ALLES DIEP VAN BINNEN PIJN DOET, Michele Najlis

Wanneer alles diep van binnen pijn doet

en je alleen, tegenover je eigen beeld,

ziet dat het vervormd is door onbekende spiegels

wanneer de dingen voor je schaduw wijken

wanneer je woord dat van een ander lijkt

en je hartslag uit je lichaam vlucht

wanneer je handen ver van je weg zijn

en je de afdruk van je voeten niet herkent

wanneer je het gezicht dat nadert bent vergeten

wanneer je niets meer waarneemt dan dode buitenkanten

ga dan

als de zalm

tegen de stroom in

met alle razernij van je woede.

Wanhoop niet

het water zal de stenen breken.

MIR LEBN EJBIK

Het Yiladi Trio brengt een cyclus van Jiddische liederen ten gehore, die alle werden geschreven tijdens de Tweede Wereldoorlog. De cyclus heet 'Mir lebn ejbik (Wij leven eeuwig). Gedichten uit een verdwenen wereld'.

Het zijn sober uitgevoerde liederen, echo's uit het joodse verleden.

Veel liederen zijn van (anonieme) vrouwen. Ze gaan over vrouwen en kinderen en beschrijven het leed en de schrijnende omstandigheden in de kampen ten tijde van de Tweede wereldoorlog.

De vrouwen wilden met deze liederen hun kinderen de hoop doorgeven. 'Jullie kunnen en zullen dit alles overleven, omdat je jong en krachtig bent. Maar houdt moed'.

Over de joodse muziek zei Dimitri Shostakovich :'....Het kan soms vrolijk klinken terwijl het eigenlijk tragisch is. Hun muziek heeft als het ware twee lagen. De Joden zijn door de eeuwen heen vervolgd, en zij leerden hun wanhoop te verbergen. Zij drukken hun emoties uit in de muziek'.

Jiddisch is de taal die in de huiselijke kring gesproken werd (word) in joodse gezinnen die in Oost Europa leefden. Rond 1850 werd het Jiddisch als officiële taal erkend. Vóór de Tweede Wereldoorlog werd het gesproken door zeker 11 miljoen Joden.

Ladino is de taal die gesproken werd (wordt) door de Joden afkomstig uit Spanje en Portugal. De Ladinoliederen ontstonden en een tijd van grote culturele bloei in Spanje. Deze 'Romanceros' getuigen van een unieke cultuur. Ze werden vaak door hun moeders doorgegeven aan hun dochters. Hun leven speelde zich af rond het huis, terwijl de mannen in leerscholen zich verdiepten in de joodse religie.

Het Yiladi Trio zal tijdens het concert de eigen liederen toelichten.

AND BLIND SHE REMAINED

De tekst bestaat uit een reeks uitspraken in krantenberichten over Steve Biko, de jonge zwarte leider van wie de Zuidafrikaanse regering ten onrechte beweerde, dat hij in de gevangenis zelfmoord had gepleegd.

Het stuk portretteert Vrouwe Justitia; de vrouw als beeld van diegene die oordeelt over recht en onrecht

Vrouwe Justitia is de Romeinse personificatie van de gerechtigheid; een abstractie die de vorm kreeg van een godin. In de 'gouden tijden' leefde zij tussen de mensen, later in de 'ijzeren tijden' werden mensen zo slecht en crimineel dat zij de aarde ging verlaten en op de hemel tussen de goden ging leven. Zij bevindt zich in het sterrenbeeld Maagd. Zij werd afgebeeld als vrouw, geblinddoekt, met een weegschaal en een zwaard.

Justitia is in de Griekse mythologie gelijk aan Dike, de personificatie van de gerechtigheid. Ook hier worden de gerechtigeid gepersonificeerd door vrouwen. Ze is een van de drie dochters van Zeus en Themis: Dike = recht, Irene = vrede en Eunomia = wettigheid. Ze hebben een ethische betekenis en beschermden orde en recht in de maatschappij.

AND BLIND SHE REMAINED

'In his affidavits a police officer said that he had no knowledge of any assault on Steve Biko who died in prison September twelfth.'

'The officers denial of wrong-doing, supported by all the other policemen in the case, has been rejected by counsel for the Steve Biko family. Although they had no independent witnesses, they have contended that Steve Biko probably was fatally beaten.'

'Steve Biko was the country's foremost young black leader, and the twentieth detainee to die in security police hands in eighteen months.'

'The twenty-eight black journalists and a white photographer who were arrested during a protestmarch, were scheduled to appear in magistrate's court in Johannesburg.

The journalists marched near central police headquarters to protest the continued detention without trial of at least seven black reporters.'

'Steve Biko was the twentieth detainee to die in security police hands in eighteen months.'

'However the contradiction coming on top of other apparent discrepancies in the police testimony, appeared to raise doubts about the credibility of the police accounts of events leading to Steve Biko's death.'

'Any verdict which can be seen as an exoneration of the Port Elisabeth security police will be interpreted as a licence to abuse helpless people with impunity.'

'Justitia, her blinders off, found never to have needed them any how. She remained blinded and blind also without them.'

TO A THOUSAND MURDERED GIRLS

'To a thousand murdered girls' bestaat uit vier aangrijpende teksten van jonge vrouwen in het Grieks verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog.

De gedichten komen uit de bundel "A thousand murdered girls", geschreven door Rita Boumi-Pappas. In elk gedicht komt een vrouw aan het woord om zich op haar manier op de naderende executie voor te bereiden. De vrouwen, of eigenlijk waren het nog meisjes, kregen de doodstraf omdat ze weigerden een verklaring te tekenen waarin ze berouw moesten tonen en beloven zich voortaan beter te gedragen.

Rita's man, Nikos Pappas, was in die tijd procureur en zodoende nauw betrokken bij dit trieste gebeuren. Hij speelde alles wat de vrouwen vlak voor hun dood hadden geschreven of gezegd, door aan zijn vrouw Rita.

In het voorwoord van de gedichtenbundel schrijft Rita:

"Deze geëxecuteerde meisjes zijn mijn dochters, jullie dochters, de dochter van alle wezenlijke mensen. Zij vielen niet alleen voor politieke vrijheid, maar voor persoonlijke vrijheid, voor het recht om als individu te kiezen. Ze stierven niet omdat ze niks meer te zeggen hadden."

TO A THOUSAND MURDERED GIRLS

I - MARIA R.

Well then, it's all over. The case

my future prospects

the anxiety about the outcome of the trial

Yesterday they announced my sentence:

"Death!"

I don't have to bother about it anymore.

Now I can even say that I got through it

successfully.

I expected it to be drawn-out, exhausting,

and tragic.

Nothing like that.

The whole thing lasted five minutes.

Their docket is crowded with

the names of comrades

waiting to be convicted.

I'm suddenly filled with peace, my friends!

Even joy. It looks like some of the men

will get out - you know I've a weakness for them

I'm glad I stuck to my guns. I feel it's right

for our struggle.

So, I'm on "death row!"

It seems like a funny thing - even if it is

dead serious - I'm not big enough for it.

Even so, it makes me proud, stubborn.

It makes me a rock.

And I'll spit on their decision -

this scrap of paper that kicks me

out of life at 19 - I'll step on it like

the stub of their cigar

before I go.

II - KRINIO

Aim straight at my heart

it has served me well up to now.

To make it easy for you

I've sewn this black piece of cloth

right in the middle of my breasts.

I don't know what your fire will be like

- poor beardless soldiers - they've got you up

at dawn on my account

I've never held a gun - I don't know

I see your eyes wide open

- you can't help all this -

your hands want to touch me

before they pull the trigger - I understand

You probably still have the nicknames

of your boyhood

and who knows, we might've played together in the streets

Go on, spare me the morning frost

I'm almost naked

dress me in your fire

smile at me boys

cover my body with your gaze

I've never been covered by a lover

not even in dream...

III - ARTEMIS

This road I'm taking is long and bright

and cold

walking it at dawn, barefoot...

In prison I prepared for this trip

Women on death row stayed up all night with me

they gave me a change of clean clothes

and perfumed soap

they sprinkled rose water on my hair

and when they waved goodbye

they promised that it wouldn't be long

before we met again

from the iron-barred windows

they shouted - wait for us

Where am I?

which way is Kilkis and our house?

which way is the blue lake of Thoirani?

I saw for the first time on a school outing?

I don't know this place

but my blood will be spilled here -

like wine in a wedding -

You get your guns ready - yawning

(don't hold it against me for waking you so early)

I comb my hair for the last time

Go on! hurry, what are you waiting for?

you want to know my last wish?

I'm 19. I don't want to die.

IV - ERASMINA

I wasn't afraid of death

I walked tall with him

between two rows of guns

and silent, bent soldiers.

My head was pounding

when I howled over the open ditch -

loud enough for even the deaf to hear

"I'm innocent"

nobody believed me. My scream

didn't break the wall

the wind kept blowing

and the city was unmoved.

Perea, workers of 5 A.M.

factory - where I was locked for twelve hours every day

mother, house, winter cold

small mirror, shining like noon

when I'd look in you

my 20 year old hope, standing against this wall

- at 5 A.M. - that same hour -

and with the same work dress!

Who will sing?

who will collect

what is coming to me

what I've lost

and for which they shoot me down?

VORMGEVING

In het affiche en de omslag van het programmaboekje zijn een aantal elementen verwerkt die associaties hebben met het thema van dit programma.

Allereerst zijn er de beelden ontleend aan het schaakspel. In wezen ook een vorm van oorlog, hoe onschuldig dan ook.

De dame heeft in dit spel een sterke positie. Door deze opvallend uit te beelden wordt de kracht, maar ook de kwetsbaarheid van de vrouw benadrukt. Vanaf de bovenkant geprojecteerd heeft de kroon wel iets weg van een roos, waarvan de symbolische betekenis van hartstocht en strijd duidelijk is. De roos komt in het beeld terug bij het graf van Hannie Schaft, die tijdens de Tweede Wereldoorlog actief was in het verzet. In april 1945 is ze in de duinen bij Overveen gefusilleerd. Zij is op het affiche in vermomming afgebeeld.

De dame is geplaatst tegen de achtergrond van de ordinaire strijd om grondgebied en het plaatsen van bevolkingsgroepen in vakjes. Tegen die achtergrond staat ook de grote massa: de soldaten, de pionnen, de meelopers. Ook de doden; de duizend vermoorde meisjes.

In het decor komt het beeld van het affiche globaal terug. De achtergrond wordt gevormd door een camouflagenet dat gebruikt wordt als attribuut in de oorlogsvoering. De vrouw wordt verbeeld in de sluier die op diverse manieren belicht wordt, net zoals de rol van vrouwen in verschillende oorlogssituaties. In de theaterzalen is de belichting als onderdeel van het decor van groot belang, in de Koepelkerk is dit niet van toepassing.

De kleuren van het affiche komen terug in de kleding van de koorleden. Deze zijn "uniform" gekleed in camouflagekleuren met als contrast de roze shirts. Soms is het noodzakelijk je te verbergen, maar toch moet je op het juiste moment voor je mening uit kunnen komen.

DE COMPONISTEN

Caroline Ansink:

Caroline Ansink werd geboren op 8 augustus 1959 in Amsterdam.

Zij studeerde fluit bij Abbie de Quant op het Utrechts conservatorium. Verder studeerde zij compositie bij Joep Straesser.

Ze heeft muziek geschreven voor orkest, koor, vocale en instrumentale kamermuziek, muziek voor onderwijs en voor een kindervoorstelling.

Op dit moment geeft ze fluitles en speelt ze in het Clara Wichmannorkest in Keulen.

Voor haar composities kreeg ze verschillende prijzen in binnen- en buitenland.

- 1985: 2e prijs van de GEDOK in Mannheim voor een strijkkwartet 'Shades of silence' (1984).

- 1988: Cappella Civica in Triëst een eervolle vermelding voor 'Pyrrhus voor orgel'.

- 1989: eerste prijs van de GEDOK in Mannheim voor hetzelfde werk.

- 1989: 3e prijs van het Hongaars genootschap voor componisten voor het werk 'Scopos' voor viool, cello en piano (1988).

- 1990: aanmoedigingsprijs van het Amsterdams fonds voor de kunst voor 'Night and day' voor orkest (1988).

- 1990: ook een aanmoedigingsprijs voor 'Zeitenschrunde' voor gemengd koor en 4 blazers.

- 1990: eervolle vermelding van de League of Washington composers voor 'Brezze' voor strijkkwartet (1990).

Tera de Marez Oyens

Tera de Marez Oyens (1932) is een oude bekende van het 4 Mei-Projekt. Zij studeerde aan het Amsterdams conservatorium en heeft een indrukwekkende aantal composities op haar naam staan, waaronder ook verschillende koorwerken. Voor het koor van het 4 Mei-Projekt schreef zij in 1984 de muziek van 'Het lied van de duizend angsten', op tekst van Ingrid van Delft.

In 1986 componeerde Tera de Marez Oyens in opdracht van het 4 Mei- Projekt 'Testamento', de muziek bij de gedichten Testamento (Ariel Dorfman), De Mutilaciones - Over verminkingen -, (Rosario Castellanos) en Dos mas Dos (twee plus twee), over het aantal stappen waaraan je kunt afmeten waarheen je vanuit je cel wordt gebracht (Ariel Dorfman).

Naast haar werk als componiste is zij actief als concertpianiste. Verder werkte ze als dirigent van koren en orkesten (zowel amateur als professioneel) en produceerde ze muziekprogramma's voor de radio. Daarnaast geeft ze les en schrijft artikelen over moderne en geïmproviseerde muziek.

Tot 1988 was ze docent compositie en moderne muziek aan het Conservatorium in Zwolle.